હમ દેખેગેં , લાજિમ હૈ કિ હમ દેખેંગે ( A protest Anthem ) ફૈઝ અહેમદ ફૈઝ (૧૯૧૧– ૧૯૮૪)
આ ગઝલે દેશમાં આપણી સંસદના બંને ગૃહોમાં પસાર કરેલ નાગરીક સંશોધન બીલ(કાયદો) ના વીરોધમાં બૌધ્ધીક જગતમાં ઘણું મહત્વ પેદા કર્યુ છે. સત્તાપક્ષ અને તેના ટેકેદારોને આ ગઝલમાં હીંદુ વીરોધી તેથી દેશ વીરોધી છે તેવી ગંધ આવે છે. ફૈઝ સાહેબની આ ગઝલ દેશમાં શાસનકર્તાઓના વીરોધમાં પ્રથમવાર જ ગાઇને પ્રજામત કેળવવા ઉપયોગ થતો હોય તેવું પણ નથી.
ગાંધીજીએ આઝાદીની ચળવળથી શરૂઆત કરીને, સને ૧૯૭૪થી–૧૯૭૭ સુધી નવનીર્માણ આંદોલન અને કટોકટી સામે જયપ્રકાશ નારાયણના નેતૃત્વ નીચે પ્રજામત કેળવવા માટે તેઓના સાથીદારોએ ફૈઝ સાહેબના જેવી ગુજરાતી, હીંદી ને ઉર્દું ગઝલો અને કવીતાઓ અને પ્રસંગને અનુરૂપ શૌર્ય ગીતોનો ભરપેટ ઉપયોગ કરેલો હતો. તાજેતરના અન્ના હજારેના ' India against Corruption movement ' આંદોલનમાં પણ આ ગઝલનો ખુબજ ઉપયોગ કરવામાં આવેલો હતો. જયપ્રકાશજી તથા અન્ના હજારેના આંદોલનમાં જે લોકો હાલને તબક્કે સત્તામાં છે તે બધાએ પણ આ ગઝલ અને તેની નગમોનો ઉપયોગ કરતાં તેમાં હીંદુ ધર્મ કે દેશવીરોધી કોઇને જે તે સમયે દેખાયું ન હતું.
સૌ પ્રથમ આ ગઝલના સર્જક ફૈઝ અહેમદ ફૈઝના જીવન અને તેમની વીચારસરણીનો થોડો પરીચય કેળવીએ. જેથી આ સર્જક અને તેના સંઘર્ષનો પરીચય થાય. ત્યારબાદ આપણે તે ગઝલને શબ્શ; રજુ કરીને તેના અર્થ સાથે સમજવાની કોશીષ કરીશું. ફૈઝ અહેમદ ફૈઝના જીવનની આપણા માટે જરૂરી માહિતી ટુંકમાં નીચે મુજબની મેં પસંદ કરી છે.
સને ૧૯૪૨માં, બીજા વીશ્વયુધ્ધમાં હીટલર અને મુસોલીનીના લશ્કર સામે ફૈઝ સાહેબે બ્રીર્ટીશ લશ્કરમાં સ્વતંત્રતા પહેલાંના હીંદુસ્તાન તરફથી ભાગ લીધો હતો. હીંદુસ્તાનની સ્વતંત્રતા પહેલાંની પ્રોગ્રેસીવ રાયટર્સ મુવમેંટનાતે અગ્રણી હતા. સને ૧૯૪૭ પછી તેઓ પાકીસ્તાની નાગરીક બનીને ડાબેરી (સામ્યવાદી), નીરીઇશ્વરવાદી અને ઇસ્લામ વીરોધી સક્રીય રાજકારણી પણ બન્યા હતા. જ્યારે આ દેશતો ચુસ્ત ઇસ્લામી દેશ હતો. ૧૯૫૨–૫૩માં ' રાવલપીંડી બળવા 'તરીકે જાણીતા નીષ્ફળ બળવામાં ભાગ લેવા બદલ ઘણા વર્ષો સુધી જેલમાં રહ્યા હતા. સને ૧૯૪૭થી માંડીને ૧૯૮૪ સુધીના તેમના દેહાંત સુધીના જીવનમાંથી પચાસ ટકા ઉપર જીવન ફૈઝ સાફેબે પોતાના વીચારોને કારણે જેલમાં વીતાવ્ય્ હતું. ફેઝ સાહેબને પાકીસ્તાનમાં અમેરીકન પીઠુ સરકારો સામે ડાબેરી રશીયા તરફી લશ્કરી શાસનની રચના કરવી હતી. તે માટે તેઓને જેલમાં પુરી દેવામાં આવ્યા હતા. ફૈઝ સાહેબને કાયમ માટે પાકીસ્તાન છોડી દેવાની શરતે મુક્ત કરવામાં આવ્યા હતા. તે સમયે સામ્યવાદી રશીયાએ તેઓને આશ્રય આપ્યો હતો. સોવીયત રશીયાએ તેમને મુડીવાદી દેશો સંચાલીત નોબેલ પ્રાઇઝ જેટલું સમકક્ષ સામ્યવાદી દેશોમાં પ્રતીષ્ઠા ધરાવતું લેનીન પીસ પ્રાઇઝ પણ આપ્યું હતું.
ત્યારબાદ ઝુલ્ફઅલી ભુટ્ટો સાથેની મીત્રતાના કારણે તે ફરી પોતાના દેશમાં આવી શક્યા.પણ સને ૧૯૭૯માં ઝીઆઉલ હક્કની સરમુખ્ત્યાર રાજ્ય સત્તા, જે ફન્ડામેન્ટલીસ્ટ, માનવીય મુલ્યો વીરોધી અને પ્રત્યાઘાતી હતી. તેની સામે ફરીથી તેઓએ વીદ્રોહ પોકાર્યો હતો. પાકીસ્તાની પ્રજા પણ ઝીઆના જુલ્મી શાસનથી ત્રાહીમ પોકારી ગઇ હતી. તેની સામે " હમે દેખેગેં " ગઝલની રચના કરી હતી. જે ગઝલ પર ઝીઆઉલ હક્ક સરકારે પ્રતીબંધ મુક્યો હતો. તેના વીરોધમાં લાહોરના સ્ટેડીયમમાં ઇકબાલ બાનુ કવીયત્રીએ આ ગઝલના પ્રથમ વાર્ષીક દીવસે ઝીઆ ઉલ્લ હક્ક સરકારના હુકમોનો અનાદર કરીને ૫૦,૦૦૦ લોકો ભેગા કરીને આ ગઝલને લલકારી હતી. આમ આ ગઝલનો જન્મ ઝીઆ ઉલ હક્કની જુલ્મી સરકાર સામે, અને પ્રજા વીરોધી શાસન સામેના પ્રતીકાર તરીકે થયો હતો. તેના સંદર્ભમાં હવે આ ગઝલને સમજીશું.
હમ દેખેંગે, લાજીમ હૈ કી હમ દેખેં ગે;
જો દિન જીસ કા વાદા હૈ, જો લોહે અજલ મેં લીખા હૈ ;
જબ જુલ્મ–ઓ–સીતમ કે કોહે–એ ગરાં, રૂઇ કી તરહ ઉડ જાયેગેં;
હમ મહેકુમો કે પાંવ તલે, એ ધરતી ધડ ધડ ધડકેગી;
ઔર અહલ–એ –હકમ કે સર પર, જબ બીજલી કડકડ કડકેગી ;
જબ અર્જે ખુદા કે કાબે સે, સબ બુત ઉડાયે જાયેગેં;
હમ અહલ–એ–સફા– મરદુદે– એ –હરમ મસનદ પે બિઠાએ જાયેગે ;
સબ તાજ ઉછાલે જાયેગેં, સબ તખ્ત ગિરાએ જાયેગેં ;
બસ નામ રહેંગા અલ્લાહ કા,જો ગાયબ ભી હૈ, હાજીર ભી, જો મંજરભી હૈ, નાજીર ભી;
ઉઠેગા અન–અલ–હક કા નારા, મેં ભી હું ઔર તુમ ભી હૈ;
રાજ કરેગી ખુલ્ક– એ ખુદા, જો મૈ ભી હું ઔર તુમ ભી હો.
હમ દેખેં ગે– લાજીમ હૈ કી હમ દેખેં ગે....
આ ગઝલમાં ઘણા શબ્દો ઉર્દુ છે. આ ગઝલમાં વપરાયેલ રૂપકો, અલંકારો (Metaphor) તે બધાને એક યા બીજા સ્વરૂપે ઇસ્લામી તત્વજ્ઞાનની લાક્ષણીકતા (Ethos)માંથી લઇને ઉપયોગ કર્યો છે. ફક્ત ને ફક્ત પાકીસ્તાની તાનાશાહ ઝીયા ઉલ હક્કના જુલ્મી શાસનને સમજાવવા વાપર્યા છે. તેમજ તખ્તને ઉથલાવીને પ્રજાલક્ષી રાજ્ય વ્યવસ્થાના સર્જન માટેના સ્વપ્નાઓ આ ગઝલમાં સેવ્યા છે.
(૧) સૌ પ્રથમ ફૈઝ સાહેબે, પોતાના માનવજાતના ઇતીહાસના અભ્યાસને આધારે તારણ કાઢયું કે જુલ્મી શાસનોનો બુરો અંત નક્કી જ છે. તે પ્રમાણેનું તે બધાનું ભાવી તેમના જુલ્મી કાર્યોને કારણે નક્કી જ નીર્માણ થયેલું છે.( જો લોહે આજમ મેં લીખા હૈ) પણ હા, એ હકીકત છે કે સવારની પહોરના પહેલાની રાત્રી વધુ અંધકારમય હોય છે.
(૨) દેશમાં જુલ્મી શાસનના જે મોટા મોટા પહાડ( કોહ–એ– ગરાં) બની ગયા છે, તે બધા એક રૂ ના ઢગલાની માફક ક્યાંય ઉડી જશે. ત્યારબાદ જુલ્મી શાસનથી આઝાદ થયેલા નાગરીકોના( મહેકુમો) પગતળે પેલું મૃતપ્રાય થયેલું શાસન થરથર કાંપતું (યે ધરતી ધડધડ ધડકેગી) હશે.
(૩) શાસનકર્તાની માથા ઉપર( અહલ– એ– હકમ) પ્રજાના બળવાની વીદ્રોહ રૂપી વીજળીના કડાકા સતત પડતા હશે. જે શાસનકર્તા લોકો પોતાની જાતને પૃથ્વીપરના ખુદા માની બેઠા છે ( અર્જે–એ–ખુદા કે કાબે સે) તે બધાઓને ફગાવી દેવામાં આવશે.( સબ બુત ઉઠવાએ ' શાસન કર્તાઓ' જાએગેં) મક્કા શરીફમાં જે કાબા છે તેનો ઉલ્લેખ બીલકુલ નથી.
(૪) પછી શું થશે? જે લોકો જુલ્મી શાસનથી સર્વહારા બન્યા છે (અહલ–એ–સફા), ની;સહાય બન્યા છે ( મરદુદે હરમ) પ્રજા, મુસ્લીમ બાદશાહો જે ગોળ તકીયા ( મસનદ્) પર બેસે છે તેના પર બેસીને રાજ્ય કરશે.
(૫) તેમની બધા સત્તાઓને જળમુળથી ફગાવી દેવામાં આવશે. ફક્ત પ્રજા જ રહેશે.( બસ નામ રહેગા અલ્લાહ કા.) જે નીરકાર છે,અને જેનો આકાર પણ છે. જેનાથી હકુમત ચાલે છે.
(૬) જે દીવસે પ્રજાને અહેસાસ થશે કે ' તે જ સર્વસત્તાધીશ છે ( ઉઠેગા અન–અલ–હક્ક કા નારા), તે પોતેજ પોતાના ભાગ્યનો વીધાતા છે, તેની પાસે જ પ્રજા તરીકે સત્ય શોધવાની શક્તી છે. માટે આપણે બંને માનવી તરીકે પોતે જ અલ્લાહ, ઇશ્વર,કે ગોડ છે.( મેં ભી હું ઓર તુમ ભી હૈ) તે રીતે સાચા અર્થમાં પ્રજાસત્તાક સરકારનું રાજ્ય આવશે. (ઔર રાજ કરેગી ખુલ્ક– એ–ખુદા). ભાવનુવાદ– બીપીન શ્રોફ.
જાવીદ અખતરના નીરીક્ષણની વાત કરવાની. ઉઠેગા અન–અલ–હક્ક–કા– નારા.
Ham Dekhenge – Faiz Ahmad Faiz
We shall see
it is certain that we will
the day that was promised
the day which is destined
When the mountains of tyranny and oppression
will float away like cotton balls
we the ruled and oppressed will hear
our heartbeats pounding under the earth
and the sky over the heads of our oppressors
will echo with thunder and lightening
When from the home of God
silent spectators and icons of falsehood are dismissed
we who are pure of hearts, and who were denied the holy sanctuary
will be given a high platform
The crowns will be seized
and the thrones will be overturned
There will be only one name that of almighty
the one who can not be seen but is everywhere
He is the spectacle and He is the spectator
A cry of "I am the truth" will rise
Which you are, and so am I
The sons of God will rule this land
which you are, and so am I
We shall see
it is certain that we will.
5 min read . Updated: 09 Jan 2020, 09:08 PM ISTGirish Shahane
Faiz' Hum D સ્વત ekhenge and a ghazal by Ayatollah Ruhollah Khomeini both place themselves within a tradition stretching back to the 14th century poet Hafez
Topics
I can only read Urdu with the help of transliterations and translations. As a consequence, my knowledge of Urdu poetry is feeble, restricted largely to the work of Mirza Ghalib. I am, however, familiar with poet and author Faiz Ahmed Faiz's Hum Dekhenge, a protest anthem composed in 1979 and originally aimed at the dictatorship of then Pakistan president Zia-ul-Haq, which has been sung at a few demonstrations against the Citizenship (Amendment) Act. Kanpur's Indian Institute of Technology invited ridicule by setting up a committee to examine if Hum Dekhenge expressed anti-Hindu sentiments, following a complaint by a faculty member named Vashi Mant Sharma. Sharma, who has published rants against Islam and Muslims on his blog and on a revivalist site called Agniveer seemingly without being rebuked by the institution, singled out three non-contiguous lines in the poem that he claimed were offensive to Hindus: Jab arz-e-Khuda ke kaabe se/ Sab but uthwae jaenge…/ Bas naam rahega Allah ka (When, from the Kaaba of god's earth,/ All false idols shall be uprooted… / Only the name of Allah will remain…).
The picture of the Marxist Faiz writing Islamist propaganda is so absurd that most of his admirers disregarded the particulars of Sharma's complaint. I am glad lyricist Javed Akhtar issued a detailed rebuttal in interviews with The Quint and India Today, because people like Sharma are too dangerous to be dismissed without response even if such rejoinders fail to penetrate the right-wing's force field. Akhtar explained how the Kaaba in the poem is not Mecca's Kaaba, but the earth viewed as the humanist equivalent of Islam's holiest spot. The false idols are dictators bound to be swept away by history's tide.
If Hum Dekhenge critiques any religious faith, it is orthodox Islam. The nazm's most contentious lines appear near its end: Utthega an-al-haq ka nara/ Jo mai bhi hoon aur tum bhi ho (The cry will rise, "I am the Truth"/ Which I am, as are you).
The phrase An-al-haq (I am the Truth) has echoed through Islamic history for over a thousand years since it was first pronounced by Mansur al-Hallaj, a Sufi mystic put to death in 922 AD during the reign of the Abbasid caliph Al-Muqtadir bi-llāh. Al-Hallaj thumbed a nose at orthodoxy and authority in numerous ways, but in the popular imagination his fate was sealed by his heretical shath, or ecstatic proclamation, "An-al-haq!" He grew central to the Sufi tradition, and his hanging became an important enough event to be depicted in Persian and Mughal miniatures centuries after it occurred.
Faiz was not the only radical to invoke Mansur al-Hallaj in a late 20th century poem. A ghazal in Farsi written a few years after Hum Dekhenge contains the lines: Farigh az Khud shudam wa koos an-al-haq bezadam./ Hamchu Mansur kharidar sare dar shudam. (No longer myself, I beat the drum of, "I am the Truth"./ Like Mansur, I have become a purchaser of the noose.) The poem continues: The agony of love burns into my being/ My affairs have become the talk of the town./ I say let us spend night and day in the tavern/ I am sick of the mosque and the seminary.../The Mullah's preaching makes me ill./ Give me the honest company of the lewd,/ Or leave me alone with memories of the temple/ Where I was awakened by the sweet touch of the beloved's hand.
